Đây một phần rất quan trọng trong đặc trưng của chủ nghĩa tư bản độc quyền. Để hình thành một bức tranh toàn diện hơn, chúng ta sẽ đi sâu phân tích hơn về các khía cạnh sau:
1. Sự chuyển dịch từ cạnh tranh tự do sang độc quyền:
Nguyên nhân:
Sự phát triển của lực lượng sản xuất: Máy móc, công nghệ ngày càng hiện đại đòi hỏi vốn đầu tư lớn, chỉ có các doanh nghiệp lớn mới đáp ứng được.
Quy luật cạnh tranh: Cuộc cạnh tranh khốc liệt giữa các doanh nghiệp dẫn đến việc các doanh nghiệp nhỏ bị loại bỏ, các doanh nghiệp lớn thâu tóm.
Hậu quả:
Độc quyền về sản xuất: Một hoặc một số ít doanh nghiệp kiểm soát toàn bộ hoặc phần lớn một ngành sản xuất.
Độc quyền về thị trường: Các doanh nghiệp độc quyền có quyền lực chi phối giá cả, cung cầu sản phẩm trên thị trường.
Giảm sút cạnh tranh: Sự cạnh tranh lành mạnh giảm sút, ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm và lợi ích của người tiêu dùng.
2. Các hình thức tổ chức độc quyền:
Cartel: Liên minh các doanh nghiệp độc lập về mặt sở hữu nhưng cùng thống nhất về giá cả, sản lượng và phân chia thị trường.
Trust: Các doanh nghiệp hợp nhất hoàn toàn về vốn, quản lý, tạo thành một công ty khổng lồ.
Công ty đa quốc gia: Các công ty có trụ sở chính tại một quốc gia nhưng hoạt động sản xuất kinh doanh ở nhiều quốc gia khác.
3. Các biểu hiện của độc quyền:
Tập trung kinh tế: Tài sản, sản xuất và lợi nhuận tập trung vào tay một số ít tập đoàn lớn.
Chi phối chính trị: Các tập đoàn độc quyền có ảnh hưởng lớn đến chính sách kinh tế của nhà nước.
Giảm sút hiệu quả kinh tế: Thiếu cạnh tranh dẫn đến giảm hiệu quả sản xuất, chất lượng sản phẩm giảm sút.
4. Hậu quả của độc quyền:
Đối với người tiêu dùng: Giá cả tăng cao, chất lượng sản phẩm giảm, lựa chọn hạn chế.
Đối với nền kinh tế: Giảm sút hiệu quả, cản trở đổi mới công nghệ, làm tăng bất bình đẳng xã hội.
Đối với xã hội: Gây ra nhiều vấn đề xã hội như thất nghiệp, ô nhiễm môi trường.
5. Biện pháp khắc phục:
Chính phủ can thiệp: Ban hành các luật chống độc quyền, điều chỉnh hoạt động của các tập đoàn lớn.
Khuyến khích cạnh tranh: Hỗ trợ các doanh nghiệp nhỏ và vừa, tạo ra môi trường kinh doanh lành mạnh.
Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng: Ban hành các quy định bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tăng cường cạnh tranh để giảm giá cả.
Minh họa bằng ví dụ:
Standard Oil: Từng là một trong những tập đoàn độc quyền lớn nhất thế giới, kiểm soát gần như toàn bộ ngành dầu mỏ của Mỹ.
Microsoft: Từng bị cáo buộc độc quyền hệ điều hành máy tính cá nhân.
Kết luận:
Tích tụ và tập trung sản xuất, dẫn đến sự hình thành các tổ chức độc quyền, là một đặc trưng quan trọng của chủ nghĩa tư bản độc quyền. Hiện tượng này mang lại cả những lợi ích và tác hại, đòi hỏi các chính phủ phải có những chính sách phù hợp để điều tiết và hạn chế những tác động tiêu cực của nó.
