3.2. Ý thức tác động trở lại vật chất
Quan điểm duy vật lịch sử không chỉ khẳng định vật chất quyết định ý thức mà còn thừa nhận sự tác động trở lại của ý thức lên vật chất. Điều này có nghĩa là ý thức, dù là sản phẩm của vật chất, nhưng lại có khả năng phản tác dụng lên chính nguồn gốc của nó.
Ý thức tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động:
Hoạt động thực tiễn: Ý thức định hướng và chi phối hoạt động thực tiễn của con người. Con người không chỉ thụ động phản ánh thế giới mà còn chủ động tác động vào thế giới đó, biến đổi thế giới đó theo ý muốn của mình.
Sáng tạo: Ý thức tạo ra những ý tưởng, những phát minh mới, thúc đẩy sự phát triển của khoa học kỹ thuật, từ đó làm thay đổi sâu sắc thế giới vật chất.
Cách mạng: Ý thức cách mạng có thể làm thay đổi toàn bộ bộ mặt xã hội, xóa bỏ những chế độ xã hội lạc hậu và xây dựng nên những xã hội mới tiến bộ hơn.
Ý thức chi đạo mọi hoạt động của con người:
Lựa chọn mục tiêu: Ý thức giúp con người xác định mục tiêu, định hướng cho hành động của mình.
Lựa chọn phương tiện: Ý thức giúp con người lựa chọn những phương tiện phù hợp để đạt được mục tiêu đã đề ra.
Đánh giá kết quả: Ý thức giúp con người đánh giá kết quả của hoạt động, từ đó rút ra kinh nghiệm và điều chỉnh hành động cho phù hợp.
Ý thức sẽ thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của thế giới:
Thúc đẩy: Những ý tưởng tiến bộ, những phát minh khoa học mới sẽ thúc đẩy sự phát triển của xã hội.
Kìm hãm: Những tư tưởng bảo thủ, những quan niệm lạc hậu sẽ kìm hãm sự phát triển của xã hội.
Ví dụ minh họa:
Cách mạng công nghiệp: Ý tưởng về máy móc, về năng lượng đã làm thay đổi hoàn toàn phương thức sản xuất, thúc đẩy sự phát triển của xã hội loài người.
Cách mạng khoa học - công nghệ: Những phát minh khoa học như điện, nguyên tử đã tạo ra những cuộc cách mạng lớn trong sản xuất và đời sống.
Các cuộc cách mạng xã hội: Ý thức về công bằng xã hội đã thúc đẩy các cuộc cách mạng nhằm xóa bỏ bất công, xây dựng một xã hội mới.
Tầm quan trọng của quan điểm này:
Khẳng định vai trò chủ động của con người: Quan điểm này cho thấy con người không phải là sản phẩm thụ động của hoàn cảnh mà là chủ thể tích cực, sáng tạo, có khả năng thay đổi thế giới.
Hướng dẫn hoạt động thực tiễn: Quan điểm này giúp con người nhận thức rõ hơn về vai trò của ý thức trong việc định hình tương lai, từ đó có những hành động thiết thực để xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.
Những hạn chế và tranh luận:
Tính chủ quan của ý thức: Một số nhà tư tưởng cho rằng ý thức có thể tồn tại độc lập với vật chất, từ đó phủ nhận vai trò quyết định của vật chất.
Khó khăn trong việc đo lường tác động của ý thức: Việc đo lường và đánh giá chính xác mức độ tác động của ý thức lên vật chất là rất khó.
Kết luận
Quan điểm duy vật lịch sử về mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là một quan điểm toàn diện, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự tương tác giữa con người và thế giới. Tuy nhiên, như mọi lý thuyết khác, nó cũng có những hạn chế và cần được tiếp tục nghiên cứu, bổ sung và phát triển.
