Có hai loại mở đề: mở đề trực tiếp và mở đề gián tiếp. Mở đề trực tiếp cho độc giả thấy ngay ý chính của câu chuyện – ngay trong câu đầu tiên. Mở đề gián tiếp thường bắt đầu với một đoạn kể lại một giai thoại nào đó, hay thí dụ về một người trong một tình huống đặc thù, hay mô tả về quang cảnh. Tất cả đều làm đậm nét thêm chủ đề chính của câu chuyện hoặc xác định xem câu chuyện sẽ diễn biến trong một bầu không khí như thế nào. Sau đó, người viết cho độc giả biết ý chính là gì.
Phóng viên dùng loại mở đề nào tùy theo việc họ định viết tin thời sự hay phóng sự.
Mở đề trực tiếp
Mở đề trực tiếp dùng cho tin thời sự là hay nhất. Thông thường, loại mở đề này chứa đựng dữ kiện quan trọng nhất về những gì xẩy ra, chẳng hạn như điểm quan trọng nhất trong 5 chữ W và chữ H. Mở đề hay nhất là lối dùng Chủ ngữ-động từ-tân ngữ. Trong tiếng Anh, một đoạn mở đề cho tin thời sự không nên dài quá 25 chữ. Câu này cần phải trong sáng và gọn gàng.
Hãy xem đoạn mở đề này trên tờ Vientiane Times (Thời báo Vien Chăn) tại Lào: “Chính phủ Nhật Bản đã đồng ý tài trợ cho dự án xây dựng đường nông thôn thuộc tỉnh Houaphan nằm trong chương trình thanh toán cây thuốc phiện.”
Đoạn mở đề cho thấy Who (ai) (chính phủ Nhật Bản), What (việc gì) (đồng ý tài trợ cho việc xây dựng đường nông thôn), Where (ở đâu) (tỉnh Houaphan), Why (tại sao) (để thanh toán cây thuốc phiện)
Đoạn mở đề sau đây trên tờ Bangkok Post (Bưu điện Bangkok): “Sở Bưu chính và Viễn thông hôm qua đã từ chối cấp giấy phép cho công ty World Star TV phát hình trên 36 kênh sử dụng kỹ thuật số.”
Đoạn mở đề cho thấy Who (Sở Bưu chính và Viễn thông và công ty World Star TV), What (Từ chối cấp giấy phép cho phát hình) và When (hôm qua).
Mở đề gián tiếp
Mở đề gián tiếp dùng cho phóng sự rất hay. Người viết thường bắt đầu với một thí dụ hấp dẫn hay một giai thoại về một người hay diễn biến để minh họa cho phần chính câu chuyện. Làm như vậy sẽ lôi cuốn người đọc vào câu chuyện.
Nhưng nếu dùng mở đề gián tiếp, phóng viên cần phải đi tới ý chính của câu chuyện trong vài đoạn đầu, nếu không, độc giả sẽ cảm thấy hoang mang không hiểu phóng viên muốn nói gì và tại sao họ lại phải đọc bài viết đó.
Tất nhiên, có thể mở đầu bài phóng sự một cách trực tiếp với ý chính thay vì đưa ra thí dụ, giai thoại hay tả cảnh. Nhưng thường cách này không hữu hiệu vì không rõ ràng và không giúp cho người đọc dễ dàng tự đặt mình vào câu chuyện.
Về chuyện một phụ nữ nói vừa tìm được đứa con thất lạc, nhật báo The Nation (Dân tộc) của Thái Lan chọn lối mở đề gián tiếp:
“Huad Suaeng, 31 tuổi, đã không nhận ra bé gái gầy gò bẩn thỉu mà bà thấy đang ăn xin trên phố Phuket hồi tuần trước. Nhưng có một cái gì đó thôi thúc bà cho em đồng xu 10 baht.
Đứa trẻ nhìn bà chăm chăm mà không để ý gì đến tiền. ‘Mẹ?’ em bé gái hỏi khẽ, nước mắt lăn dài trên khuôn mặt lấm lem.
Chỉ một từ đó thôi – và chỉ một trong cả triệu lần gặp gỡ tình cờ – đã chấm dứt ba năm li biệt bi thảm từng làm tan nát hai cuộc đời.
‘Khi chúng tôi tới nơi, hai mẹ con vẫn còn ôm nhau khóc nức nở’, viên cảnh sát được bà Huad gọi tới đã kể lại.
Bé Kesorn Manpook, năm nay lên bảy, đã bị một băng đảng Campuchia bắt cóc tại nhà một người thân ở Khon Kaen. Bà Huad đau khổ đi tìm con khắp nơi nhưng rồi đã phải bỏ cuộc và không còn hy vọng gặp lại con gái nữa.”
Người viết đã bắt đầu bằng một cuộc gặp bất ngờ ngoài đường, tiếp đấy đi vào đề – cuộc tìm kiếm đằng đẵng của người mẹ.
Nếu bạn viết câu chuyện bằng cách mở đề trực tiếp thì có thể câu chuyện sẽ bắt đầu như thế này: “Một phụ nữ suốt ba năm ròng đi tìm đứa con gái thất lạc đã tìm thấy con bà hồi tuần trước khi em đang ăn xin bên lề đường Phuket.” Nhưng phần hấp dẫn của câu chuyện sẽ giảm hẳn đi.
Một cách thông thường để bắt đầu một bài về một khuynh hướng xã hội, tai họa hay điều gì đó gây ảnh hưởng đến nhiều người là mô tả một đoạn ngắn về một trong những người đó.
Điều quan trọng là cần phải biết những gì thuộc về đoạn mở đầu. Điều cũng quan trọng không kém là phải biết những gì không thuộc về đoạn mở đầu.
Tờ Phnom Penh Post đăng tải một bài báo về các gia đình nghèo lưu lạc đến tỉnh Ratakiri của Campuchia để làm việc trong những mỏ đá quý đầy nguy hiểm. Bài viết bắt đầu bằng cách mô tả về một người đi tìm đá quý: “Ở độ sâu 15 mét dưới lòng đất trong khe hầm nhỏ hẹp, điều Puy sợ nhất là ánh lửa leo lắt của cây nến anh cầm trong tay sẽ bị tắt đi, và anh sẽ bị nhấn chìm trong bóng tối dầy đặc.”
Một cách thông thường khác để bắt đầu một bài phóng sự là tả cảnh.
“CHIANGMAI, Thái Lan — Tại năm cửa ô của khu thành cổ ở Chiang Mai, người dân tụ tập để dự một buổi lễ cổ truyền gọi là Inthakhin. Các vị sư Phật Giáo trong những chiếc áo cà sa vàng nghệ cất cao lời cầu nguyện trong khi dân chúng dâng hương hoa và đèn nến để cầu mưa và xin một mùa bội thu.
Tuy nhiên, tiếng còi xe inh ỏi và tiếng máy xe đang bị tắc đường quanh các cửa ô này đã át hẳn tiếng cầu kinh và khói xe từ các ống xả xe hơi, xe gắn máy làm chẳng còn ai ngửi thấy mùi hương hoa thơm ngát nữa.”
Có các loại mở đề theo kiểu nói chuyện làm cho độc giả phải suy nghĩ và thu hút được sự chú ý của họ. Thí dụ, đoạn mở đầu của một bài báo nữa trên tờ The Nation:
“Hãy tưởng tượng đến một Bangkok mà không có cột điện và các đường dây điện thoại chằng chịt. Nếu không có ai đệ đơn chống đối, sự tưởng tượng trên có thể biến thành sự thật nhờ sáng kiến của Cơ quan hành chính thành phố Bangkok (BMA).
BMA có thể đã cấp giấy phép cho công ty xây dựng Mỹ Pro-Dive để xây các đường ngầm chôn những đường dây điện và dây điện thoại xấu xí xuống dưới đất. Kế hoạch này là một phần của BMA nhằm giữ cho chân trời thành phố được thoáng, sạch, tăng thêm vẻ đẹp cho thành phố.”
Đừng ‘chôn vùi’ đoạn mở đề
Khi viết tin thời sự, nhiều phóng viên quên đặt điểm chính hay khía cạnh chính của câu chuyện lên phần đầu. Chẳng hạn, họ có thể bắt đầu tin về một cuộc họp với tên tuổi những người tham dự thay vì về những gì diễn ra trong cuộc họp. Nói một cách khác. Họ “chôn” điểm chính vào sâu trong bài.
Hãy xem tin này của một tờ báo tiếng Anh tại Lào:
“Người đứng đầu Văn phòng nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay, Buonkham Phommachuk, cho biết nông dân trong tỉnh đã bắt đầu gặt lúa vụ mùa mưa vào tháng Mười.
Tính đến nay, việc gặt hái đã hoàn tất trên 19.530 ha (80 phần trăm) của tổng diện tích 24.792 ha.”
Có thể viết lại như thế này:
“Một viên chức chính phủ cho biết nông dân trong tỉnh Borikhamsay đã gặt xong gần 80% vụ lúa mùa mưa.
Theo ông Buonkham Phommachuk, Giám đốc Sở nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay, khoảng 19.530 ha trong tổng số 24.792 ha đã được gặt xong.”
Đoạn sau khiến cho phần mở đề câu chuyện dễ đọc hơn vì không dùng tên và chức vụ dài dòng của viên chức chính phủ. Đoạn này chú trọng hơn đến tin chính – mùa gặt – thay vào viên chức, nguồn tin của câu chuyện. Đoạn này cũng chú trọng đến những điễm cụ thể (80% đã được gặt xong) thay vào vấn đề chung chung (việc gặt hái đã bắt đầu).
Hãy xem cách mở đầu tin sau đây đăng trên một tờ báo tiếng Campuchia. Từ “dây thắt ngang lưng” chỉ một sợi dây nhiều người Campuchia thường quấn ngang lưng để phòng thân.
“‘Ôi, Battambang người yêu tôi hỡi!’ Đây là bài hát đã nổi tiếng lẫy lừng trong các thập niên 1960-70 nhờ tiếng hát của ông Sin Sisamuth. Từ thời đại Sangkum Reastr Niyum đến hiện tại, ai mà không muốn trở thành Tỉnh trưởng tỉnh Battambang? Có cảnh sát viên, nhân viên quân cảnh hay hải quan nào mà lại không muốn kiếm một chỗ làm ở Battambang? Bởi vì Battambang là tỉnh có cửa gõ kinh tế lớn nhất sau Phnompenh và thành phố Kompong Cham, cũng như tỉnh Kompong Som.
Trong số những người có ước muốn đó, đa số không được toại nguyện, và những ai toại nguyện cần phải có dây thắt ngang lưng, nói chung, họ cần phải có đôla để đút lót cho các “đàn anh” mới có được cơ hội đó. Nhưng giờ đây, cuộc sống ở Battambang không phải dễ như trước đây bởi Battambang cũng đang đầy rẫy những sự bất ổn như Phnom Penh, nơi hàng ngày xảy ra những vụ mất cắp, cướp bóc và bắn nhau, nhất là những loại tội phạm khó trấn áp, đó là các băng đảng ‘anh chị’ con ông cháu cha thuộc các viên chức bộ và tỉnh.
Tin của phóng viên báo tại Battambang ghi nhận, trong đêm 31/7, khoảng 10 giờ đêm, vũ trường Bopha Tip đã bị ném một qủa lựu đạn. Lựu đạn lăn từ trên nóc nhà xuống và phát nổ làm một cảnh sát viên bị thiệt mạng, năm cảnh sát viên khác bị thương và năm người gần đó cũng bị thương.”
Tin ở đây là vụ nổ và người bị thương vong. Nhưng bài viết đã đi lòng vòng mãi mới tới chi tiết này sau một đoạn dài mô tả về thành phố. Viết như sau đây hay hơn: “Một cảnh sát viên đã bị thiệt mạng và 10 người khác bị thương trong một vụ ném lựu đạn vào một hộp đêm ở tỉnh Battambang đêm 31/7.”
Sau đây là một thí dụ nữa về tin chính bị chôn vùi trong bài, đăng trên một tờ báo tiếng Anh tại Myanmar:
“YANGON- Lễ quyên góp lần thứ tư để gây quỹ xây chùa Thabyinnyu đã được tổ chức tại Dhammaythaka Sarthintaik thuộc phường 5 trong khu Mayangon sáng nay, có Bí thư thứ nhất của Hội đồng Quốc gia Hòa bình và Phát triển, Trung tướng Khin Nuynt tham dự.
Phu nhân của Bí thư thứ nhất-Trung tướng Khin Nuynt, nữ tiến sĩ Khin Win Shwe cũng tham dự buổi lễ, ngoài ra còn có Bộ trưởng công nghiệp 1 U Aung Thaung, Bộ trưởng hầm mỏ Chuẩn Tướng Ohn Myint, Bộ Trưởng Thông Tin Thiếu Tướng Kyi Aung, Bộ Trưởng Tiến bộ tại Vùng Biên giới và Các vấn dề Phát Triển dân tộc Đại Tá Thein Nuynt, Bộ Trưởng Vận tải, Thiếu Tướng Hla Myint Swe, Bộ Trưởng Xã hội, Cứu trợ và Định cư, Chuẩn Tướng Pyi Sone, Bộ Trưởng Điện lực Thiếu Tướng Tin Htut, Bộ Trưởng Thể thao Chuẩn Tướng Sein Win, Bộ Trưởng Y tế Thiếu Tướng Ket Sein, Bộ Trưởng Tôn giáo Thiếu Tướng Sein Htwa, Chủ tịch ủy Ban Phát Triển thành phố Yangon, Thị Trưởng U Ko Lay, Các viên chức thuộc Văn phòng Hội đồng Quốc gia Hòa bình và Phát triển, Các Hội đồng Hoà bình và Phát triển quận huyện và những người đến chúc mừng.
Bí Thư ủy Ban hành động Thứ trưởng Nông nghiệp và Thủy lợi Chuẩn Tướng Khin Maung báo cáo cho Bí thư thứ nhất Trung Tướng Khin Nuynt về tiến độ của công trình xây dựng chùa; và Chủ tịch Tiểu ban Tài chính, Thứ Trưởng Bộ Vận tải đường sắt Thura U Thaung Lwin báo cáo về các khoản tiền quyên góp và chi phí xây dựng chùa.”
Sau trên 200 từ và danh sách 17 tên và chức vụ dài dòng chúng ta đến được tin chính:
“Bí thư thứ nhất Trung Tướng Khin Nuynt và các bộ trưởng đã nhận được các khoản quyên góp lên đến 17.5 triệu Kyat”
Một câu mở đầu hay hơn sẽ viết như sau: “Vị tướng hàng đầu Khin Nuynt và các viên chức đã nhận được 17.5 triệu Kyat tiền quyên góp để xây một ngôi chùa mới tại khu Mayagon vào hôm qua.”
Có thể bạn cảm thấy phải liệt kê đủ tên các viên chức cao cấp tham dự. Nếu đúng như vậy, bạn nên liệt kê sau khi đã tường thuật tin.
Đừng nhồi nhét quá nhiều vào đoạn mở đầu
Điều quan trọng là cần phải biết những gì thuộc về đoạn mở đầu. Điều cũng quan trọng không kém là phải biết những gì không thuộc về đoạn mở đầu. Đừng nhồi nhét quá nhiều ý hoặc các chi tiết không quan trọng lắm vào đoạn mở đầu, có thể nói đến sau đó trong bài.
Vài cách mở đề
Muốn biết xem mở đề như thế nào, hãy tự hỏi:
– Ai làm gì cho ai?
– Câu chuyện này thực sự là về gì?
– Tại sao lại viết về câu chuyện này?
– Điểm đáng lưu ý nhất của diễn biến đó là gì?
– Độc giả muốn biết những vấn đề gì nhất về câu chuyện
– Điều gì trong sự kiện này ảnh hửơng nhất đến độc giả?
– Nếu bạn viết về một bài diễn văn, hãy tự hỏi: ai nói gì với ai?
– Nếu bạn viết về một cuộc họp, hãy tự hỏi: đã có hành động gì?
Phóng viên không cần phải đưa tất cả 5 chữ W và chữ H vào đoạn mở đầu; một vài trong số những chữ này có thể để xuống đoạn thứ nhì hay thứ ba.
Hãy xem đoạn mở đầu sau trên một tờ báo tiếng Anh của Thái Lan về vấn đề ngoại hối. Đây là một thỏa thuận mượn ngoại tệ của nước ngoài để ổn định đồng tiền trong nước.
“Thái Lan và Nhật Bản sẽ ký kết một thỏa thuận sơ bộ về một tài khoản trị giá 3 tỷ USD (135 triệu Baht) trong khuôn khổ hiệp định trao đổi tiền tệ khi hai bộ trưởng tài chính gập gỡ tại Honolulu bên lề cuộc họp của Ngân hàng Phát triển châu Á vào tuần tới.”
Việc thỏa thuận sẽ được các bộ trưởng ký kết tại Honolulu trong cuộc họp của Ngân hàng có quan trọng lắm không? Tin chính có phải là riêng về thoả thuận hay không? Mục đích của thoả thuận là gì? Thông tấn xã AP đưa tin này một cách rõ ràng và vắn tắt:
“Thái Lan và Nhật Bản đã đạt được thoả thuận tổng quát về một tài khoản trao đổi tiền tệ trị giá 3 tỷ USD để ổn định đồng Baht.”
Có gì khác ở đây?
Một đoạn mở đề hay không những có thông tin mà còn hấp dẫn nữa. Mở đề không những chỉ chứa đựng tin quan trọng nhất, mà còn, nếu được, cho độc giả thấy tại sao diễn biến này không giống với các diễn biến khác.
Có phải tất cả mọi tai nạn đâm xe đều giống nhau? Không. Hãy suy nghĩ đến điểm: tai nạn bạn sắp viết khác với các tai nạn khác như thế nào? Đưa điểm đó vào đoạn mở đầu.
Thay vì viết: “Một chiếc xe buýt chở hành khách đã bị lật ngay bên ngoài Rangoon trong một trận mưa lớn hôm qua, khiến cho ba người bị thiệt mạng.” Hãy nghĩ xem có nên viết: “Một chiếc xe buýt chở hành khách đã bị lật ngay bên ngoài Rangoon trong một trận mưa lớn hôm qua, khiến cho ba phụ nữ có tuổi bị thiệt mạng. Ba người này lúc đó đang trên đường về nhà sau khi dự đám tang một người thân.”
Viết đoạn mở đề không dễ như thể theo sát từng bước một công thức. Ai (Who) không nhất thiết phải luôn luôn đi theo sát “vấn đề gì” (What). Điều này tùy thuộc vào diễn biến xẩy ra.
Nếu đó là một tai nạn xe hơi và bốn người đã bị thương, đoạn mở đề có thể là: “Bốn người đã bị thiệt mạng hôm qua khi một chiếc xe hơi bị trôi tuột khỏi một đoạn đường ngập nước trong thành phố Hồ Chí Minh.”
Nếu tai nạn xẩy ra vì lụt lội, đoạn mở đề có thể là: “Mưa lớn và lũ đã cuốn trôi một chiếc xe hơi khỏi một con đường trong thành phố Hồ Chí Minh hôm qua, khiến cho bốn người bị thiệt mạng.”
Nếu có một viên chức hàng đầu trong xe, đoạn mở đề sẽ chú trọng đến chữ Who (ai): “Thứ trưởng tài chính, ông XXX, đã bị thiệt mạng trong một tai nạn xe hơi tại thành phố Hồ Chí Minh hôm qua.”
Nếu địa điểm xẩy ra tai nạn khác thường, bạn nên chú trọng đến Where (ở đâu): “Một chiếc xe hơi đâm vào một ngôi chùa nổi tiếng tại thành phố Hồ Chí Minh hôm qua sau khi người lái xe bị lạc tay lái.”
Bạn phải tự nghĩ xem khía cạnh nào của diễn biến là quan trọng nhất.
Chọn “góc cạnh”
Đôi khi không có cách duy nhất nào được coi là đúng để bắt đầu một câu chuyện. Có thể có nhiều điểm cùng đáng lưu ý, hay nhiều “góc cạnh” có thể chọn cho câu chuyện.
Thí dụ, bạn tham dự một cuộc họp báo của bộ trưởng tài chính. Nếu ông đọc một bài diễn văn loan báo một chính sách quan trọng nào đó, tất nhiên bạn bắt đầu câu chuyện ở điểm đó. Nhưng lần này, ông không nói điều gì đặc biệt nổi bật hay mới mẻ. Bạn có thể chọn viết về nhiều khía cạnh khác nhau mà ông đã nói tới. Bạn có thể bắt đầu với sự lạc quan của ông về đà tăng trưởng GDP cho năm tới, hoặc các nhận xét của ông về kiểm soát lạm phát, hoặc về giao thương với Trung Quốc. Bất cứ góc cạnh nào vừa kể cũng có thể làm cho câu chuyện hay.
Hoặc nếu viết về dịch sốt rét bùng phát tại biên giới Thái Lan-Myanmar, bạn có thể viết từ quan điểm của nạn nhân bệnh sốt rét, hay của các bác sĩ và nhân viên cứu trợ đang tìm cách chặn đứng đà lây lan của dịch bệnh, hoặc của các nhà khoa học đang nghiên cứu về căn bệnh để tìm một phương thuốc chữa trị sốt rét hữu hiệu hơn.
Khi bạn đang tìm cách quyết định nên mở đầu với góc cạnh nào, một trong các câu hỏi bạn phải tự hỏi là: Ai thực sự là độc giả của báo mình? Họ có phải là các độc giả thuộc loại đại chúng? Các độc giả học thức? Chuyên gia? Người nước ngoài? Hãy chọn góc cạnh đáng lưu ý nhất và đáng nói nhất cho những độc giả đặc biệt của bạn.
“Cẩm nang viết tin” – Peter Eng và Jeff Hodson
(baochivietnam.com)
